حجت یحیی‌پور، پژوهشگر تاریخ آذربایجان
رییس‌جمهور ترکیه طی سخنانی در یادبود شهدای ملت تُرک، از
برخی شهرهای خاورمیانه نام برده و در این میان نام تبریز را نیز بر زبان رانده
است! هرچند نیت اردوغان بر ما پوشیده نیست، اما دست بر قضا، اینبار در اشاره به
تبریز چندان به بیراهه نرفته است، چراکه تبریز بزرگ‌ترین قتلگاه ترکان بوده و نام
این شهر همواره یادآور کشتار گستردۀ سربازان ترک است.
در سال 993 هجری، تبریز به اشغال ترکان عثمانی در آمد و
شهرهای آذربایجان تا دو دهه صحنۀ قتل‌عام مردم، ویرانی شهرها و به اسارت بردن اهالی
بود. در سال 1012 هجری شاه عباس بزرگ حرکت خود را برای آزادسازی آذربایجان آغاز
کرد و به زودی بیگانگان را از آذربایجان بیرون راند.
آزادسازی تبریز، خشم فروخفتۀ مردم را بیدار کرد و آتش
انتقام را شعله‌وار ساخت. مردم تبریز دست به کشتار گستردۀ ترکان زدند، این در حالی
بود که شاه عباس بزرگ با سیاست بخشودگی سپاهیان دشمن، می‌کوشید آنان را با خود
همراه کند.
اما نفرت مردم تبریز از ترکان چنان عمیق بود که بخشندگی شاه
عباس بزرگ، مانع از انتقام خونین مردم از عثمانیان نشد. مردم تبریز، هر جا که
ترکان را می‌دیدند، آنان را بازداشت کرده و در پیشگاه سربازان ایران و شاهنشاه صفوی
قربانی می‌کردند. هنگامی که تبریزیان از سیاست شاه عباس بزرگ آگاهی یافتند، ترکان
را در خفا و به دور از چشمان شاه عباس بزرگ می‌کشتند و سپس سرهایشان را به شاه پیشکش
می‌کردند. (1) پیترو دلاواله جهانگرد ایتالیایی و شاهد عینی این حوادث، در سفرنامۀ
خود نگارۀ تاریخی و بسیار مهمی دارد که در آن مردم تبریز در حالیکه سرهای بریدۀ
ترکان را افراشته‌اند دیده می‌شوند. (2)
اما یکی از دلخراش‌ترین تصاویرِ تاریخی از انتقام خونین و بی‌رحمانۀ
مردم تبریز از ترکان عثمانی، در کشتار آن گروه از ترکان است که با دختران تبریزی
ازدواج کرده بودند و توسط آن دختر یا خویشاوندانش به قتل می‌رسیدند. فراتر از این،
اروپایی‌هایی که شاهد عینی این رویدادها بودند، گزارش داده‌اند که حتی برخی زنان
تبریزی فرزندان حاصل از ازدواج‌های اجباری با ترکان را به قتل می‌رساندند تا یادگاری
از ترکان در تبریز برجای نماند! اسکندربیگ ترکمان در این باره می‌نویسد: «تبریزیان
در این ماده [کشتار ترکان] به نوعی مبالغه نمودند که جمعی را در عوض بیست سال با
تبریزی وصلت کرده دختر تبریزی در خانه داشتند و از او فرزندان به هم رسیده بود،
پدر و برادر و اقوام آن دختر قرابت سببی را منظور نداشته، ایشان را از زوجات و
فرزندان جدا کرده به قتل می‌رسانیدند». (3)
آنتونیو دو گوا سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس بزرگ،که
شاهد آزادسازی تبریز بوده است، در مشاهدات خود اشاره دارد، بسیاری از مردم به
مناسبت آزادسازی این شهر، سرهای بریده شدۀ ترکان را برای شاه هدیه می‌بردند. آنچه
که باعث حیرت فوق‌العادۀ دوگوآ شد، آن بود که مادران تبریزی فرزندان خود از مردان
عثمانی را می‌کشتند، چون بر این باور بودند که حتی نباید خاطره‌ای از چنین نسل شیطانی
باقی بماند. (4)
هرچند که تاریخ آذربایجان گواهی می‌دهد این سرزمین هرگز در
برابر ترکان به زانو در نیامده است، و هرچند شهادتی از سدۀ هفتم هجری در دست داریم
که برمبنای آن سرنوشت تبریز چنان است که ترکان هرگز بر آن چیره نشوند (5) اما آنچه
اردوغان بر زبان آورده است و چیزهایی همانند آن، که گاهی از زبان دشمنان ایران به
گوش می‌رسد، ما را به یادِ این برگ‌های غم‌انگیز تاریخ می‌اندازد و این هشدار را می‌دهد
که مانند پیشینیان خود، لاجرم باید آمادۀ رقم زدن دوبارۀ تاریخ باشیم.
یادداشت‌ها:
1- اسکندر بیگ ترکمان؛ تاریخ عالم
آرای عباسی، جلد دوم، به کوشش فرید مرادی، تهران: نگاه، 1390، ص 793.
2- PIETRO della VALLE (). REIZEN Van de deurluchtige REIZIGER, edelman van
Romen, in veel voorname gewesten des Werelts gedaan, vol.2. p 181.
3- اسکندر بیگ ترکمان؛ تاریخ عالم
آرای عباسی، جلد دوم، به کوشش فرید مرادی، تهران: نگاه، 1390، ص 79.
4-
Antonio de Gouvea (n.d). Relaçam em que se tratam as guerras e grandes
victorias que alcançou o grãde Rey da Persia Xá Abbas do grãno Turco Mahometto,
& seu filho Amethe, Lisboa. P 87.
5- زکریا بن محمد قزوینی؛ آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمۀ محمد مراد بن عبدالرحمان، جلد دوم، تصحیح محمد شاهمرادی، تهران: دانشگاه تهران، 1395، ص 62.
انتشار در رسانۀ آذری‌ها (6 فروردین 1404)
نظرات
ارسال یک نظر