پراکندگی گویشوران زبان تاتی در حال حاضر
حجت یحیی‌پور:
شهر ارومیه یکی از بزرگترین شهرهای آذربایجان و مرکز استان آذربایجان غربی است. این شهر به علت برخورداری از تنوع قومی بی‌نظیر و مثال‌زدنی، گلستانی از اقوام گوناگون است و به عنوان نمونه‌ای تحسین برانگیز از همزیستی اقوام و ادیان شناخته می‌شود و به شهر رنگین کمان اقوام و ادیان معروف است. ارومیه در گذر سده‌های متوالی محل سکونت گروه‌های مختلفی با زبان‌ها و ادیان و مذاهب گوناگون بوده که همواره با وحدت و برادری درکنار هم زیسته‌اند و در طول تاریخ به مرزبانی ایران‌زمین مشغول بوده‌اند. هر کدام از این گروه‌ها تاثیر ویژه‌ای بر روند تاریخی ارومیه داشته‌اند و در طول تاریخ نقش خود را در مسیر توسعه و پیشرفت شهرشان ایفا کرده‌اند. متن پیش رو به بررسی وضعیت اجتماعی و فرهنگی و تاریخی یکی از همین گروه‌های ساکن در ارومیه می‌پردازد که میراث‌داران زبان باستانی آذربایجان به حساب می‌آیند و به همین دلیل از اهمیت ویژه‌ای در ساختار اجتماعی و فرهنگی آذربایجان و بطور خاص ارومیه برخوردار هستند.
پژوهشگران تاریخ و فرهنگ آذربایجان به خوبی از جایگاه و پیشینه زبان تاتی آگاهی دارند. به گواه متخصصین امر، زبان تاتی بازمانده زبان پهلوی و از کهن‌ترین زبان‌های آذربایجان می‌باشد. زبان پهلوی در گذشته زبان عمومی آذربایجان بوده و لهجه‌ها و گویش‌های مختلف آن در سرتاسر این سرزمین رواج داشته است. شوربختانه طی چند قرن اخیر و به موازات گسترش زبان عارضی ترکی در آذربایجان، دامنه زبان تاتی در این سرزمین روز به روز محدودتر گشته و جمعیت گویشوران آن کاهش یافته است بطوریکه سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) زبان تاتی را در فهرست زبان‌های در معرض خطر در ایران قرار داده است. نشانه‌هایی از زبان تاتی در نقاط دور و نزدیک آذربایجان و خصوصا در زبان ترکی اهالی این سرزمین همچنان شنیده می‌شود که این به علت جایگاه تاریخی زبان تاتی در آذربایجان به عنوان زبان مادری و زبان باستانی این خطه است. امروزه زبان تاتی در مناطقی از استان‌های اردبیل و قزوین و بخش‌های محدودی از استان‌های زنجان و گیلان همچنان زنده و پویا می‌باشد و تا چند دهه گذشته به صورت پراکنده در منطقه ارسباران واقع در شمال آذربایجان شرقی نیز رواج داشته است. اما متاسفانه تراژدی غم انگیز دگرگشت زبان مردم آذربایجان از تاتی به ترکی در ارسباران نیز ادامه پیدا کرد و زبان تاتی در روستاهای تات زبان ارسباران و قراداغ یکی پس از دیگری خاموش شد بطوریکه امروزه تنها در برخی از این روستاها تعداد انگشت شماری از کهنسالان به زبان تاتی آشنایی دارند از این رو در آینده‌ی نه چندان دور شاهد خاموشی کامل زبان تاتی در این روستاها خواهیم بود. با این وجود در یکی از روستاهای ارسباران زبان مادری آذربایجان همچنان میان اهالی رواج دارد.
روستای «کرینگان» از توابع شهرستان ورزقان در شمال استان آذربایجان شرقی واقع گردیده و آخرین سنگر زبان باستانی آذربایجان در این منطقه به حساب می‌آید. کرینگان آخرین روستا در منطقه ارسباران و در سرتاسر استان‌های آذربایجان‌شرقی و آذربایجان‌غربی است که اهالی آن همچنان به زبان تاتی تکلم می‌کنند. دسترسی به روستای کرینگان سفری طولانی و دشوار از میان کوه‌های سر به فلک کشیده و جنگل‌های انبوه و مسیری صعب‌العبور را می‌طلبد. اما برای ملاقات با واپسین گویشوران زبان باستانی آذربایجان و آگاه شدن از زبان تاتی اهالی کرینگان هرگز نیاز به سفر در تاریخ یا حرکت به سمت مناطق دور افتاده و صعب العبور آذربایجان و رسیدن به روستای کرینگان نیست!
فقدان بسیاری از ابتدایی‌ترین امکانات و ملزومات زندگی در کنار گسترش راه‌های ارتباطی و سهولت کوچ به شهرهای بزرگتر و بهره‌مندی از امکانات مناسب شهری، مهاجرت اکثر اهالی روستای کرینگان را در پی داشته است بطوریکه در حال حاضر اهالی این روستا غالبا در شهرهای ارومیه و تبریز (و به میزان کمتر در تهران و کرج) ساکن هستند، از این میان بیشترین تعداد کرینگانی‌ها در ارومیه سکونت دارند. مهاجرت اهالی کرینگان به شهرهای بزرگتر در عین حال که خطر جدی دگرگشت زبان اهالی این روستا را در پی دارد، این فرصت را نیز فراهم کرده است تا علاقه‌مندان به زبان باستانی آذربایجان با گویشوران این زبان در شهرهای بزرگ به آسانی ارتباط برقرار نمایند. این مهاجرت فرصت ارزشمندتری را برای مدیران و مسئولین فرهنگی شهر ارومیه نیز ایجاد کرده است تا با حضور تات زبانان به عنوان یادگاران زبان باستانی آذربایجان رنگین کمان اقوام و ادیان در این شهر تکمیل گردد و ارومیه به معنای واقعی به گلستانی از زبان‌ها و گویش‌ها و لهجه‌ها و ادیان و مذاهب و اقوام مختلف تبدیل گردد.
هر چند آمار دقیقی از جمعیت کرینگان در دست نیست اما اهالی این روستا در مجموع حدود دویست و پنجاه خانوار تخمین زده می‌شوند که اغلب این افراد به شهرهای بزرگتر به ویژه ارومیه نقل مکان کرده‌اند و زبان تاتی همچنان به عنوان زبان مادری در میان آنان رواج دارد. اطلاعات دقیقی از تعداد گویشوران زبان باستانی آذربایجان در ارومیه موجود نیست اما بر اساس داده‌های میدانی می‌توان امیدوار بود که جمعیت قابل توجهی از تات زبان‌ها در ارومیه ساکن باشند. در فصول سرد حدود 15 خانوار در کرینگان سکونت دارند اما در فصول گرم بسیاری از کرینگانی‌های ارومیه و تبریز به زادگاه خود باز می‌گردند و جمعیت این روستا به میزان قابل توجهی افزایش می‌یابد. تصور طبیعت دل‌انگیز روستای کرینگان با کوه‌های سر به فلک کشیده و جنگل‌های بکر و حیات وحش غنی و چشمه‌های گوارا و هوای پاک و آسمان فیروزه‌ای، به دور از هیاهو و دغدغه‌های شهر، در کنار جمعیت انبوهی از اهالی که از ارومیه و تبریز خود را به روستای آبا و اجدادی رسانده‌اند و فعالیت‌های اقتصادی روستایی را از سرگرفته‌اند و از همه مهم‌تر اینکه به زبان باستانی آذربایجان با یکدیگر گفتگو می‌کنند و نوای شیرین تاتی را در قلب آذربایجان طنین انداز می‌نمایند بسیار دلنشین و هیجان‌انگیز است. اما با پایان فصل گرما و همزمان با دگرگونی طبیعت و سرد شدن هوا اغلب کرینگانی‌ها بار دیگر روستای خود را ترک کرده و دوباره به ارومیه و تبریز باز می‌گردند. لازم به ذکر است که روستای کرینگان دو شهید تقدیم به تمامیت ارضی و استقلال ایران کرده است که از این دو شهید بزرگوار یکی در روستای کرینگان و دیگری در ارومیه به خاک سپرده شده‌اند.
تات‌های ارومیه غالبا در بازار آزاد فعالیت می‌کنند و تعدادی از آنان نیز در مشاغل دولتی و بعضا در سمت‌های مهم مدیریتی و مقامات بالای اداری مشغول به خدمت هستند. مهاجرت به شهرهای بزرگ و امکان استفاده از امکانات مناسب آموزشی موجب گردیده تا نسل جدید کرینگانی‌ها همگی با سواد و اغلب دارای تحصیلات عالی دانشگاهی باشند که این نوید بخش آینده‌ای روشن برای توسعه و آبادانی روستای کرینگان خواهد بود. تات‌های ارومیه به خوبی با دیگر اهالی ترکیب شده‌اند و زندگی دوستانه‌ای را در کنار یکدیگر سپری می‌کنند. اغلب تات‌های ارومیه در یک محله و در نزدیکی یکدیگر زندگی می‌کنند بطوری که با مراجعه به محل زندگی آنان و کمی قدم زدن در کوچه و خیابان می‌توان نغمه‌های دلنشین تاتی را از گوشه و کنار شنید.
زبان تاتی کرینگان به عنوان زبان باستانی آذربایجان، در اوایل تابستان سال 1390 به ثبت ملی میراث ناملموس کشور رسیده است و یکی ازمیراث‌های فرهنگی و معنوی کشور به حساب می‌آید. تراب محمدی (رئیس ستاد ثبت آثار تاریخی استان آذربایجان شرقی) در پی ثبت ملی زبان تاتی کرینگان به عنوان میراث ناملموس فرهنگی و معنوی کشور در مصاحبه‌ای با خبرگزاری مهر بیان داشت: «تاتی روستای کرینگان ورزقان با ثبت ملی جاودانه شد» اما سوال اینجاست که مسئولین فرهنگی آذربایجان و بطور خاص ارومیه چه اقداماتی جهت احیا و حراست از این میراث باستانی انجام داده‌اند و آیا ثبت ملی زبان تاتی کرینگان به تنهایی مانع از ادامه روند خاموشی این میراث ارزشمند خواهد شد؟
مهاجرت کرینگانی‌ها از روستایشان به همان اندازه که تهدیدی برای فراموشی زبان تاتی است، فرصتی برای انجام اقدامات فرهنگی جهت احیای این زبان باستانی به حساب می‌آید. اینکه این تهدید تبدیل به فرصت خواهد شد یا نه، به درایت مسولین و متولیان فرهنگی آذربایجان بستگی دارد؛ چنانچه گفته شد امروزه در بسیاری از روستاهای ارسباران معدود کهنسالان همچنان با زبان تاتی آشنایی دارند اما طی چند دهه آینده پرونده زبان تاتی در همه این روستاها بسته خواهد شد و از آن پس اهالی روستای کرینگان آخرین حافظان زبان باستانی آذربایجان (در آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی) خواهند بود. با در نظر گرفتن این واقعیت تلخ و با توجه به اینکه سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) زبان تاتی را به عنوان زبان در معرض خطر در ایران قرار داده است، و با در نظر گرفتن این موضوع که متولیان امر بر اساس قانون کنوانسیون حراست از میراث فرهنگی ناملموس (مصوبه 22/09/1384 مجلس شورای اسلامی) موظف به حراست از زبان تاتی به عنوان میراث فرهنگی ناملموس کشور هستند، انتظار می‌رود مسئولین فرهنگی آذربایجان به ویژه در شهر ارومیه که عنوان شهر رنگین کمان اقوام و ادیان را با خود یدک می‌کشد، تلاش‌های گسترده‌ای را جهت حفظ و بقای این میراث آبا و اجدادی مردمان آذربایجان داشته باشند و از طرق مختلف مانند پرداختن به زبان تاتی در رسانه‌های محلی، انتشار نشریات محلی به زبان تاتی، آموزش زبان تاتی در دانشگاه‌ها به عنوان زبان مادری و تاریخی آذربایجان، آشنا نمودن اهالی آذربایجان با هویت تاریخی خودشان، اجرای فعالیت‌های هنری مانند موسیقی و تئاتر، برگزاری سمینارهای علمی با محوریت زبان تاتی و بسیاری اقدامات فرهنگی دیگر با تمام توان در حفظ این زبان باستانی بکوشند و تکاپو برای بقای زبان تاتی را در اولویت برنامه‌های خود قرار دهند.
منتشر شده در نشریه وطن یولی(شماره نوزدهم)
نظرات
ارسال یک نظر